Gdy myślimy o zwierzęcych architektach i budowniczych, od razu przychodzą nam na myśl tacy mistrzowie jak ptaki, bobry, krety lub niektóre owady.
Jeże nie są zaliczane do tej kategorii. Powszechnie uważa się, że najbardziej niebezpieczny dla ich życia okres, czyli zimę, spędzają pod nieuformowaną kupą liści słabo chroniącą przed zmianami temperatur.
Zanim jednak ocenimy gniazda jeży i miejsca, gdzie je budują, musimy zdać sobie sprawę z faktu, że umiejętności zwierzęcych architektów bądź majstrów budowlanych mają kluczowe znaczenie dla ich przeżycia. Bez znaczenia jest fakt czy myślimy o prostym gnieździe, czy też o wyrafinowanych konstrukcjach – każdy z tych domów ma chronić mieszkańców przed wrogami i szkodliwymi wpływami środowiska, takimi jak trzaskające mrozy lub palący skwar. W codziennej walce o byt może się więc zdarzyć, że to właśnie sztuka budowlana rozstrzygnie o przetrwaniu tego, a nie innego gatunku. Historia jeży to miliony lat ewolucji. W tym czasie doskonaliły sztukę budowania gniazd, których właściwości zapewnią im bezpieczeństwo i szanse na przetrwanie.
Źródło: https://mieszkaniec.pl/rodzina-jezy-pozbawiona-domu-2/
Jeże budują kilka rodzajów gniazd:
- proste gniazda letnie, które zapewniają im odpoczynek w ciepłe dni i są jedynie płytkim zagłębieniem przykrytym trawą lub liśćmi;
- gniazda lęgowe, w których samice wychowują potomstwo;
- gniazda hibernacyjne, których konstrukcja decyduje o przetrwaniu budowniczego.
Prawdopodobnie lekka architektura gniazd letnich przesądziła o postrzeganiu wszystkich jeżowych gniazd jako przypadkowych i mało solidnych. Nic bardziej mylnego.
Już gniazda lęgowe są dużo solidniejsze i zbudowane podobnie do zimowych gniazd hibernacyjnych. Trudno je odnaleźć i zobaczyć, bo taki jest zasadniczy cel, w którym zostały zbudowane – zabezpieczenie rodziny przed drapieżnikami. Jeśli ginie jeżowa mama, głodne jeżątka opuszczają gniazdo i szukają ratunku na zewnątrz. Osoby, które znajdują maluchy z reguły nie odnajdują gniazda. W rzadkich przypadkach, gdy gniazda lęgowe były przypadkowo rozkopane, znalazcy opisywali je jako kuliste, czasami nawet dwukomorowe.
Jeżyce są również mistrzyniami w chronieniu swojego gniazda i potomstwa – opisywany był przypadek, kiedy jeżyca była tropiona przez kilka dni, aby odnaleźć jej gniazdo. Tylko w jednym znanym mi przypadku ciężko ranna samica doprowadziła znalazcę do gniazda, w którym było potomstwo. Dzięki temu została uratowana cała jeżowa rodzina.
Typowe zimowe gniazda jeży to nie przypadkowe sterty, ale uformowana, zwarta struktura zwykle położona poniżej krzaków, stosu kłód lub innego punktu podparcia. W literaturze można znaleźć informację, że średnica gniazda wynosi 30-60 centymetrów. Jednak w rzeczywistości średnica jeżowego gniazda może dochodzić do 120 centymetrów, a jego wielkość zależy od wielkości jeża i miejsca gdzie gniazdo zostało zbudowane. Gniazda posiadające naturalną osłonę i podparcie mogą być mniejsze nie tracąc przy tym swoich właściwości.
Źródło: https://mieszkaniec.pl/rodzina-jezy-pozbawiona-domu-2/
Hedgehog Cabin – gniazdo jeża zbudowane prawie w całości ze śmieci.
Znalezione w okolicy, w której dokładnie sprzątano opadłe liście.
Głównym materiałem budowlanym są suche liście, a grubość ściany wokół komory głównej może wynosić nawet 20 centymetrów.
Ściany gniazda mają budowę warstwową, a materiał budulcowy jest ułożony dachówkowato. Tak ułożone liście zapewniają nie tylko wodoodporność. Ścisłe upakowanie wielu warstw powoduje, że komora gniazda jest podobna do wnętrza termosu. Jej złożone ściany zapobiegają wyrównywaniu się temperatury pomiędzy wnętrzem i środowiskiem zewnętrznym co powoduje, że gniazdo zabezpiecza jeża tak przed niską, jak i wysoką temperaturą. Im więcej warstw, tym lepsza izolacja i bardziej stabilna temperatura w gnieździe.
Jeże nie mają wyraźnych preferencji, jeśli chodzi o gatunek drzew z których pochodzą liście – tylko w niektórych przypadkach obserwowano, że niektóre z liści były systematycznie pomijane i niewykorzystywane. Co więcej zdarza się, że jeże wykorzystują wszystko co znajdą – gazety, jednorazowe plastikowe torby, a nawet folię strech do budowy swoich gniazd.
Proces budowania gniazda (za Reeve, 1994) – od lewej strony
- Stos liści zgromadzonych pod gałęziami jeżyny.
- Ruch obrotowy jeża wewnątrz stosu powoduje, że liście stają się ciasno upakowane i regularnie zorientowane. Rozrzucaniu liści na zewnątrz zapobiega nacisk gałęzi jeżyny, które stanowią zewnętrzne ograniczniki konstrukcji.
- Hibernujący jeż
Po wybraniu miejsca na gniazdo jeż zbiera materiał w okolicy i znosi je w wybrane miejsce, układając stosik materiału. Część budulca wpycha do środka, formując komorę. W ten sposób kula powiększa się we wszystkich kierunkach, częściowo zagłębiając się w podłoże. Jeże budują gniazda pod osłoną krzaków lub innych obiektów, co powoduje, że liście znajdujące się na górze nie ulegają rozproszeniu. Zewnętrzny nacisk na kulę gniazda i wewnętrzny nacisk jeża powoduje, że ściany z liści przybierają zwartą, warstwową strukturę, dzięki której gniazdo staje się odporne na wilgoć, zmiany temperatury i gnicie.
Warto zauważyć, że zimowe gniazda utrzymywały swoją strukturę i właściwości przez ponad rok, mimo że w normalnych warunkach liście rozkładają się w krótszym czasie.
Jeże cieszą się chyba największą sympatią wśród dzikich ssaków. Ludzie chętne zapraszają jeże do swoich ogrodów, a jednocześnie ich potrzeby dotyczące wyboru miejsca schronienia i źródeł naturalnego pożywienia są bardzo niedoceniane. Tereny na których jeże występują są zmieniane przez ludzi, co powoduje ograniczenie dostępności dobrych miejsc oraz materiałów do budowy bezpiecznych gniazd. Brak naturalnych materiałów powoduje, że jeże zmuszone są do wykorzystywania ludzkich odpadów o nieznanej przydatności do zbudowania gniazda.
Warto też zwrócić uwagę, że budowanie gniazd jest prawdopodobnie jedyną umiejętnością stale przez jeże trenowaną. Już malutkie jeżyki, niedługo po otwarciu oczu, próbują budować gniazda z dostępnych materiałów. Wydaje się, że budowanie gniazd ma dla nich również walor uspokajający.
Hedgehog Cabin – budowanie gniazda przez jeżowego pacjenta w ośrodku rehabilitacji zwierząt.
Przyczyną niepowodzeń hibernacyjnych i wybudzania się jeży jest nie to, że są kiepskimi budowniczymi i budują gniazda nieodporne na zmiany temperatury. Jeże przetrwały miliony lat i wiedzą jak przetrwać niekorzystny dla nich czas.
Przyczyną niepowodzeń jest działalność ludzi, którzy zabrali jeżom miejsce i materiały do budowy schronień. Nie do końca wiemy w jaki sposób jeż wybiera miejsce do budowy gniazda, ani czym się kieruje wybierając liście określonych gatunków. Nie jesteśmy więc w stanie w pełni zrekompensować jeżom wyrządzonych szkód. Dlatego tak ważne jest zapewnienie im jak największego obszaru, w którym mogą zakładać gniazda przez montowanie przejść dla jeży i tworzenie jeżowych autostrad oraz pozostawianie dzikich fragmentów z lokalną roślinnością.
Bibliografia
- Karolina Szulc, Jeremiasz Szulc „Jeż – zwierzę nie całkiem gospodarskie, ale pożyteczne”
- Lucy E. Bearman-Brown, Philip J. Baker 2, Dawn Scott 3, Antonio Uzal 4, Luke Evans 2 and Richard W. Yarnell 4, “Over-Winter Survival and Nest Site Selection of the West-European Hedgehog (Erinaceus europaeus) in Arable Dominated Landscapes”
- Amy Haigh, „The ecology of the European hedgehog (Erinaceus europaeus) in rural Ireland”
- Anni Rautio, Anu Valtonen, Miina Auttila & Mervi Kunnasranta “Nesting patterns of European hedgehogs (Erinaceus europaeus) under northern conditions”
Małgorzata Jaworska-Szwed
Pauly Andersson
Pauly Andersson prowadzi szpital dla chorych, rannych i osieroconych dzikich jeży w Hampshire, Wielka Brytania – Hedgehog Cabin. Jest niekwestionowanym jeżowym autorytetem. Warto zajrzeć na stronę pełną wiedzy o jeżach Hedgehog Cabin lub zaobserwować Hedgehog Cabin na Twitterze Hedgehog Cabin (@HedgehogCabin) / Twitter
