Czy zastanawialiście się kiedyś, jak żyją wiewiórki? Czy są samotnikami, a może żyją w grupach? Jak wykorzystują przestrzeń i czy mają swoje terytoria? W tym artykule przyjrzymy się badaniom z różnych krajów oraz Polski i poszukamy odpowiedzi na te i inne pytania dotyczące wykorzystania przestrzeni przez wiewiórki pospolite.
Gdzie można spotkać wiewiórki?
Wiewiórki pospolite (łac. Sciurus vulgaris), inaczej nazywane wiewiórkami rudymi, występują w bardzo różnorodnych środowiskach. Mimo że jest to gatunek typowo leśny, możemy je spotkać w wielu różnych miejscach jak parki, cmentarze czy ogrody. Mówimy, że wiewiórki to gatunek oportunistyczny, czyli nie wybredny pod względem wyboru miejsca do życia. A co jest potrzebne wiewiórkom, żeby mogły w danym miejscu żyć? Przede wszystkim najważniejsza jest dostępność jedzenia i odpowiednie drzewa, które dają schronienie. Inne czynniki, które są niezbędne do przeżycia, to miejsce do założenia gniazda, drzewa połączone ze sobą koronami, które pozwalają na sprawne poruszanie się między nimi oraz obecność wiewiórek przeciwnej płci. Wbrew pozorom dość łatwo jest wszystkie te warunki spełnić, dlatego wiewiórki są tak pospolite i dość łatwo można je spotkać.
Jakie jest optymalne środowisko życia wiewiórek?
Wiewiórki pospolite należą do grupy wiewiórek nadrzewnych, czyli żyjących, jak sama nazwa wskazuje, przede wszystkim na drzewach. To sprawia, że najlepszym naturalnym środowiskiem jest skupisko drzew, czyli oczywiście las. Uważa się, że optymalne środowisko do życia dla wiewiórek jest stosunkowo duże – od kilkudziesięciu do nawet około stu hektarów. Bardzo istotne jest, aby dostępne były różne rodzaje nasion dostarczające odpowiednio dużo pożywienia. Dzięki temu wiewiórki mogą tworzyć tzw. stabilną populację, czyli w kolejnych latach liczba mieszkających tam wiewiórek jest mniej więcej stała lub podobna. Te rude gryzonie potrafią doskonale sobie radzić w nieco “gorszym” środowisku, w którym nie ma aż takiej ilości dostępnego pożywienia. Wtedy jednak muszą się bardziej postarać szukając pokarmu, więcej przemieszczać i przenosić z miejsca na miejsce w zależności od pory roku (tam, gdzie akurat będzie dostępny pokarm). Mówimy wtedy, że takie populacje nie są stabilne, co oznacza, że wiewiórek raz może być mniej, a raz więcej na danym obszarze.
Wiewiórki generalnie przemieszczają się z miejsca na miejsce, w zależności od tego, gdzie w danym momencie znajdują się nasiona. Przemieszczanie się może być sezonowe, czyli w zależności od pory roku albo roczne. Tak więc naturalne dla wiewiórek jest, że w jednym roku możemy je spotkać na przykład w naszym ogrodzie, w następnym ich nie ma, a później znów wracają.
A co jest tym pożywieniem, które ma tak duże znaczenie dla wiewiórek? Przede wszystkim nasiona drzew iglastych, czyli nasiona znajdujące się w szyszkach, oraz drzew liściastych, np. orzechy. Wiewiórki bardzo lubią nasiona z szyszek sosny, świerku, nasiona grabu (orzeszki grabowe), leszczyny (orzechy laskowe) i orzecha włoskiego. Dodatkowo swoją dietę uzupełniają o owoce, młode pędy, kwiaty i pąki. Mogą również zjadać pokarm zwierzęcy, jak owady, jaja ptaków czy małe i młode ptaki. Chętnie też korzystają z pokarmu dostarczanego przez ludzi (tzw. antropogenicznego), bezpośrednio dawanego albo korzystając z karmników dla ptaków.
Niespodziewane zmiany w dostępności pokarmu w środowisku, czyli na przykład poprzez wycięcie drzew dostarczających pożywienie, mają duży wpływ na te rude gryzonie. Takie nagłe niedobory pokarmu sprawiają, że zmniejsza się liczebność wiewiórek, czyli jest ich mniej na danym terenie, jak również na organizację społeczną – młode osobniki muszą dalej się przenosić w poszukiwaniu odpowiedniego środowiska dla siebie. Dodatkowo zwierzęta te mają większe trudności w znalezieniu partnera do rozrodu.
Co to areał i czym się różni od terytorium?
Areał i terytorium to pokrewne określenia, które czasem błędnie są używane wymiennie. Oba mają ze sobą sporo wspólnego, bo dotyczą obszaru, na którym zwierzęta zaspokajają wszystkie swoje potrzeby w ciągu dnia, czyli szukają i znajdują pokarm, odpoczywają i śpią. Różnica polega na tym, że terytorium jest aktywnie bronione i ma wyraźne granice, a areał takich wyraźnych granic nie ma i nie jest broniony. Terytoria mają przede wszystkim drapieżniki, na przykład kuny, wilki czy niedźwiedzie. Zaznaczają one granice terytorium np. za pomocą zapachu (odchody, mocz) czy technik wizualnych (drapanie kory drzew). Wiewiórki są bardziej “tolerancyjne” i nie bronią swojego terenu na którym mieszkają. Oznacza to, że w ich przypadku mówimy o areałach osobniczych, a nie terytoriach. Co ciekawe, wiewiórki mogą znakować zapachowo swój areał, np. ocierając się o gałęzie, ale areały różnych osobników mogą na siebie nachodzić. Można więc powiedzieć, że wiewiórki są tolerancyjnymi sąsiadami.
Naukowcy wyróżniają dwa rodzaje areałów – areał całkowity oraz centralny obszar areału (ang. core area). Areał całkowity to obszar, po którym wiewiórka się porusza w danym czasie i jest stosunkowo duży. Centralny obszar znajduje się na terenie areału całkowitego i najczęściej obejmuje miejsca, gdzie znajdują się gniazda i gdzie gryzonie te spędzają większość czasu w ciągu doby.
Areały poszczególnych wiewiórek mogą się na siebie nakładać, według niektórych badań nawet w 90%! Zazwyczaj jednak jest tak, że areały pomiędzy płciami, czyli samców i samic mogą się nakładać w większym stopniu niż w obrębie tej samej płci (np. między samicami). Co ciekawe, wiewiórki, które współdzielą swój areał mogą dostosować swoje zachowanie tak, żeby się jak najmniej spotykać, czyli szukać pożywienia o różnych porach dnia.
Co ma wpływ na wielkość areału osobniczego?
Wielkość areału każdego osobnika i jego centralny obszar zmienia się w ciągu roku. Ma na to wpływ wiele czynników. Jednym z najważniejszych jest tzw. zasobność środowiska, czyli jego jakość i sezonowa dostępność pokarmu. Z badań prowadzonych w Belgii potwierdzono tę zależność – w lasach iglastych im mniej pokarmu było dostępnego w środowisku, tym większe były areały – w końcu wiewiórki musiały dalej się przemieszczać, by znaleźć odpowiednią ilość jedzenia. W zależności od zasobności środowiska areały mogą wynosić od około 2 do 5 hektarów w przypadku tzw. bogatego środowiska, 10-30 hektarów w przypadku ubogiego środowiska oraz 80-110 hektarów, jeśli na danym terenie sezonowo brakuje pokarmu.
Istotne są też warunki pogodowe – letnie areały zazwyczaj są większe niż zimowe. Nie bez znaczenia jest również płeć – samce zazwyczaj mają większe areały od samic, głównie dlatego, że to samce przemieszczają się na większe odległości w poszukiwaniu samic do rozrodu. Na wielkość areału wpływa również to, ile wiewiórek jest na danym obszarze, czyli zagęszczenie. Wysokie zagęszczenie osobników (wyrażane najczęściej w liczbie zwierząt przypadających na hektar) skutkuje większym stopniem nakładania się areałów na siebie, czyli większą “tolerancją” w stosunku do pobratymców. Co więcej, znaczenie ma również status w grupie społecznej. Dominujące samice zajmują większe areały, a te ustawione niżej w hierarchii, mają je mniejsze i starają się unikać jak tylko to możliwe centralnego obszaru areału osobników dominujących. Dodatkowo dominujące osobniki zajmują najlepsze i najbardziej odpowiednie środowiska, reszta musi sobie radzić w trudniejszych warunkach, czyli więcej się przemieszać w poszukiwaniu pożywienia. Areały młodych wiewiórek zazwyczaj są 2-3 razy mniejsze niż obszary dorosłych osobników.
W poniższej tabeli znajdują się przykładowe areały osobnicze wiewiórek oraz ich centralny obszar wyrażony w hektarach w różnych typach środowisk w Europie, badane w różnych porach roku.
W naszym Instytucie Nauk Leśnych SGGW również prowadziliśmy badania areałów wiewiórek na terenach miejskich. Analizy były prowadzone na terenie parku Łazienek Królewskich oraz rezerwatu przyrody Las Natoliński w Warszawie. Oba tereny to środowiska mieszane, zawierające zarówno drzewa liściaste i iglaste. Główną różnicą między tymi obszarami było zagęszczenie wiewiórek – w Łazienkach było ono wielokrotnie wyższe spowodowane między innymi dostępnością pokarmu dostarczanego przez ludzi. Z badań wynikało, że areały wiewiórek mieszkających w Łazienkach Królewskich wynosiły 2,02 hektara, centralny obszar 0,76 hektara, a wiewiórki mieszkające na terenie rezerwatu zajmowały 9,65 hektara, przy czym centralny obszar zajmował 2,82 hektara. Co ciekawe, badania wiewiórek na terenie miast są dość “nowe”, ponieważ pierwsze badania naukowe zaczęły się pojawiać około 15 lat temu. Wiewiórki w miastach zasiedlają bardzo różne obszary – parki, ogrody czy zadrzewienia śródmiejskie. Linie drzew oraz żywopłoty umożliwiają poruszanie się po mieście, często nawet w jego centrum. Jeśli w danym miejscu są obecne takie korytarze ekologiczne, to nie obserwuje się izolacji genetycznej od populacji pozamiejskich – czyli wiewiórki mogą przechodzić z terenów pozamiejskich do miasta i na odwrót. Uważa się nawet, że w większe parki mogą tworzyć ostoję dla tego gatunku. Co więcej, wiewiórki nauczyły się wykorzystywać elementy infrastruktury miejskiej jak na przykład lampy czy budynki, w których budują gniazda.
Jak wiewiórki zajmują dane środowiska?
Wiewiórki są samotnikami i nie żyją w grupach. Można powiedzieć, że są indywidualistami, a z innymi zwierzętami spotykają się po to, by znaleźć partnera. Zazwyczaj wiewiórki dzielą od siebie spore odległości, szczególnie na terenach leśnych. W przypadku terenów o większym zagęszczeniu, spotykają się częściej i są bardziej “tolerancyjne” w stosunku do swoich pobratymców. Wiewiórki dość często decydują się na “zwiady” w poszukiwaniu lepszego środowiska poza obszar swojego areału. Najczęściej jednak nie są to bardzo duże odległości – zazwyczaj do około kilometra, choć może to być jeszcze dalej.
Rozprzestrzenianie się osobników na nowym terenie nazywamy dyspersją. W lasach, gdzie wiewiórki znajdują pokarm bez problemu przez cały rok, głównie młode wiewiórki szukają “nowego domu”. Takie rozprzestrzenianie się młodych osobników, które opuściły matkę w poszukiwaniu swojego miejsca nazywamy despersją młodych. Samice mogą rodzić młode dwa razy w roku: wczesną wiosną oraz późnym latem (jeśli warunki na to pozwalają). Młode wiewiórki urodzone wiosną szukają nowego domu latem, około czerwca i lipca. Dyspersja wiewiórek urodzonych latem ma miejsce jesienią, najczęściej w okresie od września do listopada. Dla nas szczególnie zauważalna jest jesienna dyspersja, gdy niespodziewanie te rudzielce pojawiają się w naszych ogrodach czy okolicznych parkach.
Dużym zagrożeniem podczas poszukiwania nowego miejsca do życia są ulice i ruch uliczny. Przede wszystkim jesienią możemy często zauważyć wiewiórki przebiegające drogę podczas jazdy samochodem. Z badań przeprowadzonych w mieście Turku w Finlandii wynika, że ulice nie są barierą podczas dyspersji młodych, choć przejście ich może się wiązać z dużym ryzykiem. A jak to sprawdzono? Najpierw naukowcy zlokalizowali gniazda wiewiórek, a następnie czekali na narodziny młodych. Gdy młode nieco podrosły, założyli im nadajniki, które pozwoliły śledzić migrację tych młodych wiewiórek i ocenić w późniejszym czasie, gdzie się osiedliły. Okazało się, że wiele osobników przemierzało ulice w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do życia. Większość z przebadanych wiewiórek szczęśliwie znalazła swoje miejsce, choć wiemy, że takie przekraczanie ulic może skończyć się tragicznie. W miastach jednak wiewiórki nie mają zbyt dużego wyboru.
Fragmentacja środowiska – co to jest i jak wpływa na populacje wiewiórek?
Wspomnieliśmy o ulicach, które mogą wpływać na to, gdzie osiedlają się wiewiórki. Ulice są jednym z przykładów czynników, które doprowadzają do tzw. fragmentacji środowiska. Fragmentacja środowiska to podzielenie danego obszaru zamieszkałego przez daną populację przez np. pola uprawne, drogi czy tereny zagospodarowania przez ludzi. Jest to zagrożenie nie tylko dla występowania wiewiórek, ale dla wielu gatunków zwierząt oraz roślin. Taka fragmentacja w bardzo dużym stopniu zagraża przemieszczaniu się organizmów i może doprowadzić do poważnych konsekwencji. Zwierzęta w ten sposób tracą swoje duże, stabilne środowisko życia, które podzielone zostaje na mniejsze, odizolowane od siebie fragmenty. Populacje, które pozostają na tych mniejszych fragmentach są w większym stopniu narażone na działania drapieżników, niedobór pokarmu oraz ograniczony rozród poprzez trudności w poszukiwaniu partnera do rozrodu. Ma to też swoje konsekwencje genetyczne. Takie zmniejszenie się populacji może doprowadzić do przeżycia jedynie niewielu genetycznie do siebie podobnych lub spokrewnionych osobników, co zmniejsza różnorodność genetyczną. To sprawia, że dana populacja jest bardziej narażona na przykład na różnego rodzaju choroby. Konsekwencją tego wszystkiego może być lokalne wymieranie organizmów na takim odizolowanym terenie. W przypadku wiewiórek obserwowane jest większe prawdopodobieństwo występowania tych gryzoni w obszarach, które znajdują się w pobliżu większych drzewostanów, czyli gdzie fragmentacja środowiska jest mała. Z badań przeprowadzonych przez naukowców w Belgii wynika, że jeśli zadrzewienie lub las ma poniżej 10 hektarów, to prawdopodobieństwo występowania wiewiórek wynosi jedynie 17%.
Przeciwieństwem fragmentacji jest tzw. ciągłość środowiska. Polega ona na łączeniu środowisk za pomocą tak zwanych korytarzy ekologicznych. Korytarzem takim może być na przykład ciąg lasu, drzew czy krzewów, np. tworzące żywopłot. Dzięki temu zwierzęta, w tym między innymi wiewiórki, mają zapewnione podczas dyspersji schronienie, a dodatkowo często również pokarm. Między innymi z tego powodu bardzo istotne jest pozostawianie zadrzewień śródpolnych czy krzewów i drzew rosnących w pobliżu ulic. Musimy pamiętać, że z takich korytarzy korzystają nie tylko wiewiórki, ale również inne zwierzęta jak ptaki czy inne gryzonie. Poruszanie się po terenie bez możliwości schronienia się jest dla wiewiórek bardzo ryzykowne – są wtedy w dużo większym stopniu narażone na atak drapieżników, na przykład jastrzębi.
Co możemy zrobić, by wiewiórkom żyło się lepiej?
Generalnie wiewiórki same są w stanie znaleźć dla siebie najbardziej odpowiednie środowisko. To, co my możemy zrobić, by im w tym pomóc, to dbać o ciągłość środowiska, czyli niewycinanie drzew i krzewów, które mogą stanowić korytarze dla wiewiórek. Dodatkowo, jeśli mamy ogród, możemy posadzić rośliny które zapewnią pokarm wiewiórkom, na przykład sosny, świerki, graby, leszczyny czy orzechy włoskie. Możemy również powiesić karmnik dla wiewiórek, żeby je zaprosić do swojego ogrodu czy parku. Możliwe, że dzięki temu wiewiórki będą nas odwiedzać i cieszyć nasze oczy. A jeśli któregoś roku nie przyjdą, nie ma się co martwić – może akurat tego roku przeniosły się gdzieś indziej, w końcu taka jest ich natura.
